40 kişinin öldüğü olaylarla, Özbekistan son beş yılın en ciddi şiddetini yaşadı. Saldırıları, 1999 yılındaki olayları çıkartan grubun mu, yoksa tanınmamış bir başka grubun mu düzenlediği anlaşılamadı. Dört yıl önceki bombalı saldırıları Özbekistan İslami Hareketi yapmıştı. Ancak gözlemciler bu grubun, üyelerinin Taleban ve El Kaide’ye katılıp Afganistan’a gittiği ve üç yıl önce Afganistan’daki savaş sırasında öldürüldüğü için, yok olduğunu düşünüyor. Özbekistan İslami Hareketi’nin Başkanı Cuma Namangani de Afganistan’daki savaş da öldürülmüştü.
Johns Hopkins Üniversitesi’nde Orta Asya- Kafkaslar Enstitüsü’nün Başkanı olan Frederick Starr, Özbekistan İslami Hareketi’nin hemen hemen hiç bir gücü kalmadığını belirtiyor ve bu nedenle, geçen haftaki saldırıları düzenlemiş olabileceğine ihtimal vermiyor. Uzman, hapsedilen, İslam Kerimov hükümeti tarafından işkence yapılan kişilerin ailelerinin bu olayları başlattığını düşünüyor:
“Olayları çıkartanlar, hapse atılan ya da öldürülen radikal dincilerin aileleri ile ülke dışından bazı kişilerdi. Bunlar muhtemelen Afganistan veya Pakistan’daki bazı çevrelerce harekete geçirildiler. Bir başka deyişle İspanya’daki gibi, hem içerden hem de dışardan grupların biraraya gelmesiyle bu olaylar yaşandı. Olayların esas amacının polisle, eskiye dayanan bir hesaplaşma olduğunu tahmin ediyorum. “
Bazı uzmanlar ise, saldırıların, Özbekistan İslami Hareketi’nin yıkıntılarından doğan radikal dinci bazı gruplar tarafından örgütlendiğini düşünüyor. İskoçya’daki St. Andrews Üniversitesi’nde, Terörizm ve Siyasi Şiddet Araştırmaları Merkezi’nde görevli Orta Asya uzmanı Tamara Makarenko bu görüşte.... Bu uzman da, Taleban’ın Afganistan’da devrilmesinden sonra, dinci bazı mücahitlerin biraraya gelerek, yeni bir grup kurmuş olabileceğini düşünüyor:
“El Kaide ya da Taleban kalıntısı veya Pakistanlı aşırı eğilimli örgütlerin kalıntısı olan birçok mücahit ortalıkta dolaşıyor. Adına ister mücahit deyin, isterse radikal dinci militan deyin, bunlar kendilerine, bağlanabilecekleri bir dava arıyor. “
Özbekistan Lideri İslam Kerimov terörizmle mücadele savaşında Amerika’yla ittifak kurdu ve Amerikan askerlerine ülkesinde üs verdi. Ancak insan hakları durumunun çok kötü olması, ikili ilişkilerin düzelmesine en büyük engel olarak kaldı. Makerenko, Kerimov’un, terörizme karşı müttefik olma statüsünü, uyguladığı katı rejimi için siyasi bir paravan olarak kullanmaya çalıştığına işaret ediyor.
“Kerimov, Amerika’yla ilişkisini, radikal dinci unsurlar olarak gösterdiği çevrelere karşı ağır baskısını meşru göstermek için kullandı. Aslında bunun Özbekistan’ın güvenliği açısından ters etkisi var. Çünkü sert baskılar, muhalefet yapmak isteyen, sıradan insanların öfkesinin kabarmasına yol açtı.”
İnsan hakları kuruluşları Özbekistan’da dini ve siyasi inançlarından ötürü tutuklanan kişilerin sayısını, yedi bin olarak tahmin ediyor. Dışişleri Bakanlığı’nın Şubat ayında yayınlanan en son insan hakları raporunda, Özbekistan’da insan hakları durumunun çok kötü olduğu belirtiliyor.
Bazı gözlemciler son saldırıların, Kerimov’u kötü gösterecek hem de kritik bir anda siyasi muhaliflerine karşı aşırı tepki göstermeye sürükleyecek bir zamana rastladığına inanıyor. Amerika Dışişleri Bakanlığı’nın, Özbekistan’da insan hakları durumunda kayda değer bir düzelme olduğu konusunda bu ay içinde rapor vermesi bekleniyor. Ayrıca Avrupa İmar ve kalkınma Bankası da yeni bir kredi açabilmek için, Kerimov hükümetinin insan hakları uygulamalarında düzelme olduğuna, bu hafta içinde karar vermesi gerekiyor. Özbekistan’a milyonlarca dolarlık kredilerin açılabilmesi, insan hakları uygulamaları hakkında verilecek olan kararlara bağlı olacak.